Forensisch Psychiatrische Afdeling

Geen wisselwerking tbs-patiënt en maatschappij
Nagenoeg alle huidige tbs-klinieken, in zowel Nederland als België, zijn buiten de stad gebouwd. Ze staan letterlijk en figuurlijk buiten de maatschappij. Dit sluit aan bij de algemeen geldende publieke opinie dat de patiënt gevaarlijk is en weggestopt moet worden. Dat is een gemiste kans, omdat de fysieke en emotionele afstand tussen patiënt en maatschappij hierdoor toeneemt. In deze opgave beschouw ik de tbs-patiënten als integraal onderdeel van onze samenleving. Ik ga ervan uit dat voor de behandeling een duidelijke functionele en fysieke koppeling met het dagelijkse stedelijke leven een meerwaarde is. Daarom de ambitie om een kliniek te ontwerpen die een relatie aangaat met de stad en daarmee een integraal onderdeel is van de maatschappij.

Vormgeven van overgangen
Huidige tbs-klinieken zijn ontworpen vanuit veiligheid, flexibiliteit en uniformiteit. Dit resulteert in anonieme en autonome gebouwen. De vormgeving is met name gebaseerd op controle en logistiek. Dat is jammer, omdat een dergelijk gebouw geen bijdrage levert aan de connectie met de maatschappij en het therapeutische proces van de patiënten. Het is mijn ambitie om een kliniek te ontwerpen waarvan de verbindingen en overgangen tussen patiënt, verzorger en de omgeving/maatschappij op elkaar worden afgestemd. De ontwikkeling van een passende architectonische taal die verschillende sferen aan laat sluiten op het zorgtraject is derhalve een belangrijk onderdeel van deze opgave.

De FPA
Bij een kliniek die zowel fysiek als functioneel is geïntegreerd in het stedelijk weefsel is het type van belang. Een ‘forensisch psychiatrische afdeling’ is een volwaardige tbs-kliniek die binnen het tbs-systeem aangeduid wordt als FPA. Deze past goed in de stad, want binnen de FPA worden patiënten behandeld die het minste risico’s bezitten qua herhalingsgevaar, hanteerbaarheid en behandelbaarheid.

Kuregem te Brussel
Als gevolg van een forse capaciteitsuitbreiding in de voorgaande jaren en het sterk afnemende aantal opleggingen tbs, is in Nederland het aantal patiënten aanzienlijk afgenomen. Daarentegen staat het tbs-systeem van België in de steigers. Recent is een tbs-kliniek gebouwd in Gent en Antwerpen, maar is er nog geen tbs-kliniek voorzien in Brussel. Brussel is daarom een uitstekende locatie. De gekozen locatie is de wijk Kuregem, midden in de stad Brussel. Het is een programmatisch en sociaal divers stuk stad, waar rondom wordt gewoond, gewerkt en ontspannen, met in de nabije omgeving een aantal scholen, waarvan patiënten bij de herintegratie gebruik kunnen maken.

Strategie
Het re-integratieproces/zorgtraject van de patiënt staat centraal. Dit proces ziet er als volgt uit: de patiënt wordt opgenomen op de ‘opname-afdeling’ om vervolgens via de ‘behandelafdeling’ te reïntegreren op de ‘re-integratie afdeling’. Bij dit zorgtraject van de patiënt neemt de mate van zorg en controle af, terwijl de mate van interactie en prikkels toeneemt.

Hergebruik
Gekozen is voor hergebruik van het leegstaande kantoorpand in het plangebied, waardoor het maximaal kan ‘opgaan’ in de stedelijke omgeving. Er blijft een ruime buitenruimte over, die wordt ontworpen als een stadspark en daarmee gebruikt kan worden door zowel de stad als de kliniek.

Hoofdopzet
Belangrijk is de positionering van de afdelingen met de daarbij horende buitenterrassen. Het gebouw ligt aan de rand van een nieuw, publiek toegankelijke park. Het park wordt doorgetrokken in de begane grond van het gebouw. In deze ‘gemeenschappelijke’ begane grondverdieping bevindt zich een schakering van functies die door de buurt en door de kliniek gebruikt kunnen worden. Gezamenlijk en soms gescheiden.

Het principe van de plaatsbepaling van de verschillende afdelingen is eenvoudig: hoe strenger het regime, hoe groter de afstand tussen openbaar en de afdeling. En hoe losser het regime, hoe groter de integratie tussen de openbare ruimte en de afdeling.

Materialisatie, gevelbenadering en detaillering
De gevel vormt de filter tussen binnen en buiten en bepaald de hoeveelheid prikkels in de binnenruimtes en mate van interactie tussen binnen en buiten. Terwijl de bakstenen gevel wat betreft materiaalgebruik aansluit bij zijn omgeving, onderscheidt hij zich in kleur en dieptewerking. De witte terrasserende volumes vormen een natuurlijke voortzetting van de groen/witte materialisatie van het park. De gebouwen hebben een streng patroon van smalle ramen. Terwijl het vele glas voor een open en licht gebouw zorgen, vormen de vele penanten en de diepe ‘binnennegges’ een visuele filter. De negges kunnen worden benut als gebruiksruimte en de functie en het behandelregime bepaald hun vormgeving. Op strategische punten zijn banken in de negge opgenomen, hier kan gepraat worden of naar de sociale activiteiten in het park gekeken worden.

Park
De grootste (buiten)ruimte binnen het plan is het publieke park. Hier komt ontspanning, werk en sociale interactie samen. Er is een kookwerkplaats waar gewerkt en gegeten wordt, maar er zijn ook sportfaciliteiten en zitgelegenheden. Groen-houdende bomen zorgen voor een natuurlijk dak en zorgen voor extra privacy voor de bewoners van zowel de kliniek als de aanliggende woningen.

Het gehele plan is een plek waar behandelaar, patiënt en maatschappij samenkomen om te recreëren en te werken in een stedelijke setting. Het gebouw gaat een relatie aan met de stad en is daarmee integraal onderdeel van de maatschappij. Het levert door de expliciete sferen een therapeutische bijdrage aan het proces van herintegratie van de patiënt en heeft door de nieuw toegevoegde functies een meerwaarde voor de buurt.